ՎԵՐԱՓՈԽՈՒՄՆ ՍՈՒՐԲ ԱՍՏՎԱԾԱԾՆԻ. Ննջումն Աստվածածնի, Մարիամ Աստվածածնի երկինք փոխադրվելու հիշատակի օրն է, որ Հայ եկեղեցին տոնում է սուրբ Աստվածածին, Փոխում, Ննջում, Վերափոխում անունների ներքո: Հայ եկեղեցու հինգ Տաղավար տոներից է, կատարվում է Օգոստոսի 15-ի մերձակա կիրակի օրը (Օգոստոսի 12-ի և 18-ի միչև), ունի շաբաթապահք, նավակատիք և մեռելոց:
Մարիամ Աստվածածնի վերափոխման մասին Նոր կտակարանում հիշատակություններ չկան: Գոյություն ունի մի ավանդություն, ըստ որի, Հիսուսը համբարձվելուց առաջ, Ձիթենյաց լեռան վրա առաքյալներին պատվերներ տալիս՝ մորը խոստացել է տանել իր մոտ:
Քանի որ խաչելությունից առաջ Հիսուսը Հովհաննես առաքյալին էր ասել. «Ահա քո մայր: Եվ այդ պահից աշակերտը նրան իր մոտ առավ» (Հովհ. 19.27), Տիրոջ համբարձումից հետո Աստվածամայրը տասնհինգ տարի ապրել է Հովհաննես առաքյալի խնամակալության ներքո և սպասել Որդու խոստումին: Ննջելուց հետո Աստվածամորն առաքյալները հուղարկավորել են Գեթսեմանիի պարտեզում, որտեղ, ինչպես ավանդությունն է վկայում, թաղումից հետո երեք օր անընդմեջ հրեշտակների օրհնության ու փառաբանության երգերն են հնչել: Բարդուղիմեոս առաքյալը, որ ներկա չի եղել հուղարկավորությանը, վերադառնալով Երուսաղեմ և իմանալով սուրբ Կույսի ննջումի մասին, ստիպել է առաքյալներին բացել գերեզմանը՝ գոնե Տիրամոր դեմքը տեսնելու և նրան վերջին հրաժեշտը տալու համար:
Սակայն, ի զարմանս առաքյալների, մարմինը գերեզմանում չեն գտել և հասկացել են, որ հրեշտակների եռօրյա փառաբանության երգերը Աստվածածնի երկնային արքայության վերափոխմանն են վերաբերել, և որ Հիսուսը մորը չի թողել գերեզմանում, այլ, իր խոստման համաձայն, հարություն է տվել ու տարել իր մոտ: Այս ավանդության վրա հիմնվելով՝ եկեղեցու հայրերը հաստատել են սուրբ Աստվածածնի Վերափոխման տոնը:
Հայկական ավանդույթի համաձայն, Տիրամոր պատկերը տրվել է Բարդուղիմեոս առաքյալին, որն էլ այն բերել է Հայք: Սկզբում Անձևացիք գավառում (Դարբնաց քար կոչված վայրում) կառուցել են Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին, ապա՝ կուսանոց և Հոգեաց վանքը, իսկ պատկերը դրվել է այնտեղ: Շուտով վանքն ու շրջապատը դարձել են ուխտավայր-սրբատեղի, ուր մարդիկ այցելել են պատկերի միջոցով բժշկվելու նպատակով: Դարերի ընթացքում սրբապատկերի հետքերը կորել են, բայց մնացել է տոնը և Աստվածածնի անունը կրող եկեղեցիներն ու վանքերն ուխտի գնալու սովորույթը:
Հին Հայաստանում գրեթե յուրաքանչյուր բնակավայր ուներ Աստվածածնի տոնի առիթով ուխտագնացության իր սրբատեղին (եկեղեցի, վանք, մատուռ, խաչքար, սուրբ մասունք): Երևանի և նրա շրջակայքի բնակչության համար դա հիմնականում Նորքի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին էր, Ջավախքի համար՝ Վարձիայի Վերափոխման կամ Գյումրիի Յոթ վերք եկեղեցիները, Օձունի շրջակա բնակավայրերի համար՝ Օձունի Սուրբ Աստվածածին կամ Խաչգունդ եկեղեցին և այլն:
Հայ եկեղեցին Վերափոխման տոնի օրը սուրբ Պատարագի ընթացքում կատարում է Խաղողօրհնեք, որը տոնի մաս է կազմում:
Երաժշտություն: Վերափոխումն Սուրբ Աստվածածնի տոնի շարականները միջնադարյան աղբյուրներում վերագրվում են Մովսես Խորենացիին և Հովհաննես Ա Մանդակունուն: 12-րդ դարին Վերափոխման և Խաղողօրհնեքի կանոնները ճոխացրել և վերանայել է Ներսես Շնորհալին, որը և հեղինակել է տոնի Բ և Գ օրերի կանոնների շարականները:
Պատկերագրություն: «Ննջումն Աստվածածնի» պատկերագրական թեմայի տարրերը սկզբնավորվել են 9-րդ դարին և զարգացել հետագա դարերում: Հայ արվեստում հնագույն պատկերները Աղթամարի վանքի Սուրբ Խաչ (921), Անիի Տիգրան Հոնենցի (13-րդ դար) եկեղեցիների որմնանկարներն են: Առանձնահատուկ պատկերագրական սկզբունքներով և գեղարվեստական բարձր մակարդակով աչքի է ընկնում «Թարգմանչաց Ավետարան»-ի (13-րդ դար) համապատասխան մանրանկարը:
«Վերափոխման» տեսարանում սովորաբար ներկայացվում է մահվան մահճում ասես քնած Աստվածածինը, ում շուրջը խմբված են առաքյալներն ու հրեշտակները: Սնարի վերևում սուրբ Կույսին երկինք փոխադրելու առաքելությամբ հայտնված Հիսուս Քրիստոսն է (պատկերվում է նաև երկնքում՝ հրեշտակների ուղեկցությամբ): Աստվածամոր հոգին պատկերվում է մանկան կերպարանքով: Այն Հիսուսի գրկում է, երբեմն Գաբրիել հրեշտակապետն է իր գրկից մանկանը փոխանցում Հիսուսին:
Գլխավոր այս պատկերի ներքևում որոշ մանրանկարիչների ստեղծագործություններում երևում են Աստվածամոր դագաղին հարվածող Սոփոնիան և նրա ձեռքերը սրով կտրող հրեշտակը: «Վերափոխման» տեսարանում պատկերագրական տարբեր լուծումներ է ունեցել հատկապես այս վերջին գործողությունը, որը ծագում է պարականոն գրքերից:
Աղբյուրը՝ «Քրիստոնյա Հայաստան» հանրագիտարան, գլխավոր խմբագիր Հովհաննես Այվազյան, Հայկական հանրագիտարան հրատ., Երևան 2002, էջ 980-981:
ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ԼԵՌՆԱՅԻՆ ՂԱՐԱԲԱՂԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՊԱՏՄԱ-ՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՔԱՐՏԵԶ
Ալեք Մանուկյան 1,
ԵՊՀ 2-րդ մասնաշենք,
5-րդ հարկ,
Հեռ.` + 37460 71-00-92
Էլ-փոստ` info@armin.am
Բոլոր իրավունքները պաշտպանված են: Կայքի նյութերի մասնակի կամ ամբողջական օգտագործման, մեջբերումների կատարման դեպքում հղումը պարտադիր է` http://www.armenianreligion.am
