ՎԱՐԴԱՆ ԱՅԳԵԿՑԻ, Մարաթացի, Ամթեցի, Կիլիկեցի(ծ. և մ. թթ. անհտ), XII–XIII դդ. մատենագիր, դավանաբան, առակագիր: Ծնվել է Տլուք գավառի հայաբնակ Մարաթա գյուղում (ինքն իրեն կոչել է Մարաթացի): Սովորել է ծննդավայրում, այնուհետև՝ Սև լեռների Արքակաղնի վանքում, ստացել վարդապետի աստիճան, զբաղվել քարոզչությամբ նախ՝ Ամիթում (այստեղից էլ՝ Ամթեցի), ապա՝ Տլուքում: 1198-ին մասնակցել է Կիլիկյան Հայաստանի Լևոն Բ Մեծագործ թագավորի թագադրության հանդեսին: Ենթադրվում է, որ եղել է Լամբրոնի արքեպիսկոպոս և Սկևռայի առաջնորդը: Ինչինչ պատճառներով հալածվել է և 1208-ին հարկադրված հեռացել հայրենի վայրերից:

1210-ին հաստատվել է Սև լեռների Դոսխ (Տոսխ) կոչված այգեվետ ձորի Այգեկ վանքում (այստեղից էլ՝ Այգեկցի): Վարդան Այգեկցու մեզ հասած գործերից, ըստ ժամանակագրության, առաջինը և ամենանշանավորը 1205-ին ավարտած «Արմատ հաւատոյ» դավանական ժողովածուն է, որը հայտնի է նաև «Գիրք հաստատութեան և արմատ հաւատո», «Հաւատարմատ», «Համառաւտ հաւաքումն սրբոց վարդապետաց» անուններով: «Արմատ հաւատոյ»-ն նվիրված է Հայ եկեղեցու ինքնուրույնության, ուղղափառ դավանության և ծիսա-պաշտամունքային  կարգերի պաշտպանությանը՝ «ընդդէմ երկաբնակաց և ամենայն հերձուածողաց»:  Վարդան Այգեկցու դավանական այդ երկի նպատակը լատ. Արևմուտքի օրավուր աճող գաղափարաքաղաքական ճնշմանը դիմակայելն էր, Կիլիկյան Հայաստանում Հռոմի կաթոլիկ եկեղեցու գերիշխանությունը հաստատելու փորձերի դեմ պայքարը: Ինչպես հույների, այնպես էլ լատինների դեմ Հայ եկեղեցու դարավոր մաքառումը շարունակվում էր հակաքաղկեդոնական դրոշի ներքո: Սակայն «Արմատ հաւատոյ»-ն  ուղղված էր ոչ միայն քաղկեդոնականության, այլև՝ Միջագետքի հայոց մեջ մուտք գործած ասորական եկեղեցու որոշ գաղափարների ու խորթ սովորույթների դեմ: Վարդան Այգեկցին  իր առջև խնդիր չի դրել քննադատել մյուս եկեղեցիների դավանանքն ու ծիսակարգը, այլ միայն հաստատելով փաստել, որ Հայ եկեղեցու դավանանքն ու ծեսը հիմնված են նախնական եկեղեցու նվիրագործած ծիսակարգի, սովորությունների (Ս. Ծնունդն ու Աստվածահայտնությունը կատարել նույն օրը՝ հունվարի 6-ին, Պատարագը մատուցել անխմոր և անջուր ևն), երեք տիեզերական ժողովների ընդունած որոշումների և դավանական հիմնադրույթների վրա, որոնցից հեռացել է Կաթոլիկ եկեղեցին:

«Արմատ հավատո»-ն կառուցվածքով նման է Տիմոթեոս Կուզի «Հակաճառություն» երկին և «Կնիք հավատո» դավանական ժողովածուին. բաժանված է գլուխների, որոնցից յուրաքանչյուրը փաստարկվում է նյութին պատշաճող սուրբգրային և հայրախոսական առատ վկայություններով: «Հակաճառություն»-ից և «Կնիք հավատո»-ից «Արմատ հաւատոյ»-ն տարբերվում է նրանով, որ եթե առաջին երկուսը զուտ դավանական հարցեր են շոշափում, ապա վերջինը միաժամանակ՝ և՛դավանական և՛ ծիսական հարցեր:

Հայտնի է «Արմատ հաւատոյ»-ի երկու խմբագրություն՝ ընդարձակ և համառոտ: Ընդարձակ խմբագրությունը բաղկացած է 16 գլխից, որոնցից առաջին երկուսը առաջաբաններ են: Ունի հիշատակագրություններ և հիշատակարան: Ենթադրվում է, որ համառոտը ծագել է ոչ թե ընդարձակից, այլ այդ երկու խմբագրություններն ունեն մեկ ընդհանուր աղբյուր՝ հեղինակային նախօրինակը:

Ժողովածուն արծարծած խնդիրներով պայմանականորեն բաժանվում է երկու մասի՝ դավանական  (1–9 գլուխներ) և ծիսական (10–16 գլուխներ): Առաջին մասում աստվածաբանական կարևորությամբ առաջին տեղը զբաղեցնում է Հայ եկեղեցու դավանական դրության խնդիրը, որը ներկայացված է «Ուղիղ դաւանութիւն Սուրբ Երրորդութեանն» խորագրով 3-րդ գլխում և 6-րդ գլխի վերջում զետեղված դավանագրերում: Շոշափվում են նաև Մարդեղության, Քրիստոսի բնությունների, անապականության և քրիստոսաբանական  ու աստվածաբանական զանազան այլ հարցեր: Ծիսական հարցերին նվիրված գլուխներից 11-րդը և 13-րդն ուղղված են Կաթոլիկ եկեղեցու դեմ, մնացածը՝ Ասորի եկեղեցու, ավելի ճիշտ՝ ասորածես հայերի դեմ:

Վարդան Այգեկցին իր ժողովածուն կազմելիս օգտվել է ինչպես դավանական բնույթի ժողովածուներից, այնպես էլ Ընդհանրական եկեղեցու ս. հայրերի, հույն և ասորի աստվածաբանների, Հայ եկեղեցու հայրերի ու վարդապետների աստվածաբանական ժառանգությունից (վկայակոչվածհեղինակների և աղբյուրների թիվը հասնում է 100-ի):

«Արմատ հաւատոյ»-ն դավանական հեղինակավոր և հզոր զենք է եղել Հայ եկեղեցու ձեռքին՝ երկաբնակության և օտարամուտ հոսանքների դեմ մղած նրա պայքարում, մեծ ընդունելության և ճանաչման արժանացել Կիլիկիայի Հայոց արքունիքում, դարձել հակաքաղկեդոնական դավանական պայքարը կազմակերպող հանձնարարելի և հեղինակավոր ձեռնարկ: Վարդան Այգեկցին, իր երկասիրության նկատմամբ ցուցաբերվող մեծ հետաքրքրությանը գոհացում տալու համար կարճ ժամանակում 12 անգամ ընդօրինակել է այն և տարածել՝ ուրիշներին հանձնարարելով վարվել նույն կերպ: «Արմատ հաւատոյ»-ն իբր առավել «վտանգավոր մոլորություններ» պարունակող գիրք հիշատակվում է 1341-ին Ավինյոնում (Ֆրանսիա, Հռոմի պապերի ժամանակավոր նստավայրը. մոտ 70 տարվա այդ ժամանակաշրջանը հայտնի է «Պապերի Ավինյոնյան գերություն» անունով) Ներսես Պալիանենցի կազմած և Բենեդիկտոս XII պապին ներկայացված ցուցակի մեջ: Դավանական պայքարում ժողովածուի ներգործուն դերի մասին է վկայում նաև այն փաստը, որ XIIIդ. կեսին քաղկեդոնական հայերը հարկադրված հրապարակ են հանել նույնանուն քաղկեդոնական մի աշխատություն՝ մարդկանց մոտ շփոթություն ստեղծելու, «Արմատ հաւատոյ»-ն մեկուսացնելու կամ նրա ներգործությունը մեղմելու նպատակով:

Վարդան Այգեկցու դավանական բնույթի գործերից են «Վասն անիրաւ բամբասողաց եկեղեցւոյ Հայաստանեայց» և  «Վասն շատահաջ քննողացն յանդիմանութիւն» խորագրով երկերը, որոնք Երևանի Մատենադարանի դ 8356 ձեռագրում (ընդօրինակված՝ 1322-ին, Կիլիկիայի Կարմիր անապատում) հայտնաբերել, ուսումնասիրել և հրատարակել է (սկզբում՝ «Բազմավեպ»-ի 1968-ի 7–12 համարներում, այնուհետև՝ առանձին գրքով՝ Վենետիկում, 1969-ին) Հ. Անասյանը: «Վասն անիրաւ բամբասողաց եկեղեցւոյս Հայաստանեայց» փոքրածավալ երկը լուսաբանում է այն խնդիրները, որոնք ծնունդ են տվել «Արմատ հաւատոյ» ժողովածուին, և գրվել է գրեթե նույն ժամանակամիջոցում:

Այդ գործը ևս գրվել է հայրենի ավանդությունները պահպանելու ձգտումով և հիմնականում նվիրված է Հայ եկեղեցու առաքելական ծագմանն ու նրա հիմքերի պաշտպանությանը: Այն ուղղված է քաղկեդոնականությանը հարող հայերին, որոնք գաղափար չունենալով Հայ եկեղեցու դավանության մասին,բամբասել են, թե «հայք տգէտ և վերջին ազգ են»:

«Վասն շատահաջ քննողացն յանդիմանութիւն» խորագրով ընդարձակ թուղթն իր բնույթով ու բովանդակությամբ տարբերվում է Վարդան Այգեկցու մյուս դավանական գործերից: Գրվել է Դոսխի (Տոսխ) Այգեկ վանքում և ուղղված է հեղինակի ծննդավայր Մարաթայի ու նրա հարակից շրջանների,այսինքն՝ Տլուք գավառի հայ, հույն և ասորի բնակիչներին: Իր այս թղթով Վարդան Այգեկցին հանդես է գալիս որպես ժողովուրդների բարեկամության ջատագով, խաղաղության պաշտպան, անկողմնակալ հաշտարար և համերաշխության գաղափարախոս: Նա իր «հոգևոր որդիներին»  Տլուք գավառի հայ, ասորի և հույն բնակիչն երին, հորդորում է վերջ տալ կրոնական անիմաստ վեճերին, վիրավորանքներին, ազգամիջյան խռովություններին, դավանական Երկպառակությունն երին: «Վասն շատահաջ քննողացն յանդիմանութիւն» թղթում Վարդան Այգեկցին շարունակել և զարգացրել է Ներսես Շնորհալու, Ներսես Լամբրոնացու, Գրիգոր Դ Տղայի ազգային ու կրոնական համերաշխության, փոխադարձ հանդուրժողականության և եկեղեցիների միասնության գաղափարները:

Վարդան Այգեկցու խրատներն («Խրատք», Վնտ., 1956) ու քարոզներն ուղղված են մարդկային արատների դեմ: Ճառերն ու քարոզները համեմված են առակներով ու զրույցներով, որոնք ավելի ընկալելի են դարձնում քարոզվող գաղափարները: Դրանով Վարդան Այգեկցին  հայ գրականության մեջ մտցրել է նոր գրական տեսակ՝ առակավոր ճառեր: Նա միջնադարի հայ նշանավոր առակագիրներից է: Խրատների մեջ ներառված առակների համար հիմնական աղբյուրներ են եղել եզոպոսյան առակները և «Բարոյախոս» ժողովածուն: Միջնադարում Եզոպոսից թարգմանված 60 առակներից Վարդան Այգեկցին իր ճառերի մեջ հյուսել է 13-ը՝ դրանց աշխարհիկ բարոյախոսությունը փոխարինելով հոգեշահ խրատներով: «Բարոյախոսից» քաղել է 8 նյութ՝ փոխելով դրանց այլաբանությունը: Ենթադրվում է, որ Վարդան Այգեկցին, ինքը հավաքելով իր ճառերում գործածած առակները, կազմել է մեկ կամ երկու ժողովածու. այդ օրինակով նման ժողովածու-առակագրքեր են կազմել նաև ուրիշները: Այդպիսի ժողովածուներից է  «Աղվեսագիրքը»,  որը, ըստ Ն. Մառի՝ Վարդան Այգեկցիու առակախմբերի մի ուրույն խմբագրություն է: «Աղվեսագիրք» անվանումը տարածվել է XVII դ.՝ Ոսկան Երևանցու հրատարակությունից հետո (1668, ունեցել է ևս 3 հրտ.՝ 1683, 1698 և 1827): Վարդան Այգեկցու անունով տարածում գտած ժողովածուները, հարստանալով ժողովրդական բանահյուսությունից վերցված նյութերով, հոգևոր սնունդ են տվել միջնադարյան ընթերցողին և ունկնդրին: Դրանց մեջ տեղ գտած ստեղծագործությունները (առակներ, զրույցներ, պատմություններ, մանրապատումներ ևն) միջնադարի գեղարվեստական արձակի լավագույն նմուշներից են, միաժամանակ՝ կարևոր աղբյուր ժամանակի կյանքի, ժողովրդի, հատկապես քաղաքային միջավայրի կենցաղի ու բարքերի լուսաբանման համար:

 

Աղբյուրը՝ «Քրիստոնյա Հայաստան» հանրագիտարան, գլխ. խմբ. Հովհ. Այվազյան, Հայկական հանրագիտարան հրատ., Երևան, 2002, էջ 964-966:

 

ՀՀ, ք. Երևան,
Ալեք Մանուկյան 1,
ԵՊՀ 2-րդ մասնաշենք,
5-րդ հարկ,
Հեռ.` + 37460 71-00-92
Էլ-փոստ` info@armin.am

Բոլոր իրավունքները պաշտպանված են: Կայքի նյութերի մասնակի կամ ամբողջական օգտագործման, մեջբերումների կատարման դեպքում հղումը պարտադիր է` http://www.armenianreligion.am