Հանրագիտարան >> Կրոնի հանրագիտարան >> Տեր-Մկրտչյան Գալուստ

 ՏԵՐ-ՄԿՐՏՉՅԱՆ (Տեր-Սարգսյան) Գալուստ Մկրտչի, Միաբան [9(21).4.1860, գ. Ծուղրութ (այժմ` ՎՀ Ախալցխայի շրջանում) –3.7.1918, Էջմիածին], Մայր աթոռի միաբան, հայագետ, պատմաբան, բնագրագետ-աղբյուրագետ, թարգմանիչ: Սկզբնական կրթությունն ստացել է Ախալցխայի  Կարապետյան դպրոցում, 1874–1878-ին սովորել Էջմիածնի Գևորգյան ճեմարանում: 1878–81-ին դասավանդել է Շամախու և Ախալցխայի դպրոցներում: 1881-ին ավարտական քննություններԳալուստ Տեր-Մկրտչյան է հանձնել Թիֆլիսի Ներսիսյան դպրոցում: 1884-ին ավարտել է Փարիզի Քաղաքական գիտությունների ազատ դպրոցի հասարակագիտության բաժանմունքը: Դասախոսություններ է ունկնդրել Մյունխենի համալսարանում: Ուսանողական տարիներին Փարիզից տարբեր բնույթի հոդվածներով աշխատակցել է «Մեղու Հայաստանի»  լրագրին, 1885-ին վերադառնալով հայրենիք` պաշտոնավարել է Ախալցխայի երկսեռ դպրոցում, 1887-ին` դարձել Մայր աթոռ Ս. Էջմիածնի միաբանության անդամ (դպիրի աստիճանով), նվիրվել գիտական գործունեությանը: 1888-ին, հիվանդության պատճառով, ընդմիշտ զրկվել է քայլելու ունակությունից: 1892–94-ին և 1902-ին եղել է  «Արարատ» ամսագրի խմբագիրը, որտեղ «Միաբան» ստորագրությամբ տպագրել է բազմաթիվ հայագիտական ուսումնասիրություններ` արժանանալով լայն ճանաչման: Երկար տարիներ գործակցել է Մոսկվայի կայսերական հնագիտական ընկերությանը և հայագիտության ասպարեզում ունեցած վաստակի համար 1894-ին ընտրվել այդ ընկերության թղթակից, իսկ 1900-ից` իսկական անդամ: Եղել է հայ գրերի 1500 և հայ տպագրության 400-ամյակի տոնակատարության կենտրոնական հոբելյանական հանձնաժողովի նախագահը, «Շողակաթ» գիտական ժողովածուի (1913) խմբագիրը: 

Տեր-Մկրտչյանի հայագիտական հետազոտությունները բազմաբնույթ են` հայ հին մատենագրություն, վիմագրություն, հնագրություն, ձեռագրագիտություն, միջնադարյան հայ առակագրություն, ազգագրություն և բանահյուսություն, վարքագրություն և վկայաբանություն, աղանդավորական շարժումների արձագանքներ Արմ. Եվրոպայում, դրամագիտություն, Հայաստանում ճշգրիտ գիտությունների պատմություն ևն: Մեծ է նրա ներդրումը բնագրագիտության և աղբյուրագիտության մեջ: Ստ. Մալխասյանի աշխատակցությամբ կազմել և հրատարակել է Ղազար Փարպեցու «Պատմութիւն Հայոց և Թուղթ առ Վահան Մամիկոնեան» (1904), Ստ. Կանայանի հետ` Ագաթանգեղոսի «Պատմութիւն Հայոց» (1909), Հ. Աճառյանի հետ` Եզնիկ Կողբացու «Եղծ աղանդոց» («Քննություն և համեմատություն Եզնկա նորագյուտ ձեռագրին»,1904) երկերի քննահամեմատական բնագրերը: Հայտնաբերել, ուսումնասիրել և հրապարակել է հայ մատենագրությանն անծանոթ կամ կորած համարված բնագրեր` Անանիա Նարեկացու  «Գիր խոստովանութեան»-ը (1892), Անանիա Շիրակացու տիեզերագիտական աշխատությունները և խնդրագիրքը («Անանիա Շիրակացի», 1896), «Գիրք հերձվածոց»-ը (1902), Աբրահամ Խոստովանողի (V դ.) թարգմանած  «Վկայք Արևելից» ժողովածուն (Աբրահամ Խոստովանողի  «Վկայք Արևելից», 1921, հետմահու) ևն: Ուսումնասիրությունների մի մեծ խումբ վերաբերում է միջնադարի քիչ հայտնի հայ մատենագիրների, դավանաբանների, փիլիսոփաների կյանքին և նրանց գործերին` «Պետրոս Սյունյաց եպիսկոպոս» (1902), «Ստեփանոս Իմաստասեր» (1902), «Դավիթ Հարքացի» (1903) ևն, ինչպես նաև Հայոց կաթողիկոսներ Հովհաննես Ա Մանդակունու (478–490) և Անանիա Ա Մոկացու (946–968) մի շարք գրությունների, ճառերի, խրատների, քարոզների հրատարակմանը: Տեր-Մկրտչյանը առանձին  ուսումնասիրության առարկա է դարձրել վկաների, հատկապես Հայոց նոր վկաների վարքերը և վկայաբանությունները, տվել դրանց գիտաքննական բնագրերը` «Խոսրով Գանձակեցի» (1896), «Հովսեփ Նորաշենցի» (1897), «Գրիգոր Մանաճիհր Ռաժիկ Միհրան տոհմից» (1902): Այս շարքից հեղինակի հավաքած և ուսումնասիրած վկայաբանական շատ նյութեր դեռևս անտիպ են: Հ. Մանանդյանը և Հ. Աճառյանը մեծապես օգտվել են Տեր-Մկրտչյանի  հավաքած վարքագրական և վկայաբանական հարուստ նյութից ` իրենց «Հայոց նոր վկաները»  (1903) աշխատությունը գրելիս: 

Հայ մատենագրության պատմության և հայագիտության հարցերին նվիրված լուրջ հետազոտություններ են Տեր-Մկրտչյանի «Խորենացու Պատմության ուսումնասիրությունը» (1896), «Ղազար Փարպեցու ձեռագրերը» (1902), «Փավստոսի ձեռագրերը» (1904), «Հայկականք» հոդվածաշարը (Ա–ԺԲ, 1894, ԺԳ–ԺԹ, 1899): 

Տեր-Մկրտչյանի «Տիմոթեոս Կուզի Հակաճառության հայերեն թարգմանության ժամանակը և Սուրբ Գրքի երրորդ կամ «Նորաբեր» հայ թարգմանությունը» հետազոտությունը (1908) հեղաշրջել է հայագիտության մեջ մինչ այդ գոյություն ունեցող տեսակետները` մշակելով նոր ու ճշգրիտ ժամանակագրություն` հունաբան դպրոցի և թարգմանությունների սկզբնավորման, ինչպես նաև հայ դավանաբանական գրականության ձևավորման, հակաքաղկեդոնական դավանական պայքարին Հայ եկեղեցու մասնակցության և Քաղկեդոնի ժողովի հանդեպ Հայ եկեղեցու դավանական դիրքորոշման հարցերում: Խնդիրների պարզաբանումը կարող էր տալ Տիմոթեոս Կուզի  «Հակաճառություն» երկի հայերեն թարգմանության թվագրման ճշտումը: Տեր-Մկրտչյանի տոմարագիտական ճշգրիտ հաշվումների վրա հիմնված տեսակետը, թե Տիմոթեոս Կուզի երկը հայերեն է թարգմանվել 480–484-ի միջև` Հովհաննես Ա Մանդակունի կաթողիկոսի օրոք, հակառակ որոշ ընդդիմության, ընդունել են ինչպես իր ժամանակի, այնպես էլ ներկայիս բազմաթիվ հայագետներ: Հետագայում Տեր-Մկրտչյանն իր  «Հայ մատենագրության հնագույն թվականները» («Շողակաթ», 1913) հոդվածով կրկին պաշտպանել է իր տեսությունը, այն հիմնավորել նոր փաստերով: 

Տեր-Մկրտչյանը կատարել է բազմաթիվ թարգմանություններ, գրել  բանաստեղծություններ և վեպ (անտիպ): Կյանքի վերջին տարիներին հայտնաբերել է միջնադարյան զրույցների մի շարք, պատրաստել բնագիրը, սակայն չի հասցրել գրել ուսումնասիրությունը:  Տեր-Մկրտչյանի արխիվից անհայտ հանգամանքներում կորել են մեծ ու փոքր անտիպ հոդվածներ, ուսումնասիրություններ, հրատարակության պատրաստ բնագրեր, ինչպիսիք են Կորյունի  «Վարք Մաշտոցի», Անանիա Շիրակացու տիեզերագիտական մեծ աշխատության քննական բնագրերը,  «Գյուտ նշխարաց Հռիփսիմյանց»«Ծանոթությունք և աղբյուրներ Կայսերաց գրոց»«Պատմություն սրբո կուսին Մարիամա»,  «Պատմություն վարուց Եպիփանու Կիպրացվո»  բնագրերի ուսումնասիրության նյութերը ևն:  

                                                                                                       

                                                                                              Հակոբյան Պ. 

 

Աղբյուրը՝ «Քրիստոնյա Հայաստան» հանրագիտարան, գլխ. խմբ. Հովհ. Այվազյան, Հայկական հանրագիտարան հրատ., Երևան, 2002, էջ 1008-1010:

 

Տես նաև՝

Հայագիտական ուսումնասիրություններ, առաջաբան և ծանոթագրություններ Պ. Հակոբյանի, հ. 1, Ե., 1979, հ. 2, Ե., 1998: 

Մեսրոպ եպիսկոպոս (Տեր-Մովսիսյան Մ.), Գալուստ Տեր Մկրտչյան (Միաբան), «Բանբեր Էջմիածնի գիտական ինստիտուտի», գիրք 1–2, Վաղարշապատ, 1921–22:

Բեհբուդյան Ս., Գալուստ Տեր-Մկրտչյան (Միաբան), «Էջմիածին», 1959, դ 1:




 

ՀՀ, ք. Երևան,
Ալեք Մանուկյան 1,
ԵՊՀ 2-րդ մասնաշենք,
5-րդ հարկ,
Հեռ.` + 37460 71-00-92
Էլ-փոստ` info@armin.am

Բոլոր իրավունքները պաշտպանված են: Կայքի նյութերի մասնակի կամ ամբողջական օգտագործման, մեջբերումների կատարման դեպքում հղումը պարտադիր է` http://www.armenianreligion.am