• Նորություններ
• Հղումներ
• Գործընկերները
• Կայքի Քարտեզ

 ՊԱՏԱՐԱԳ (պահլ.՝ patarag, զենդ.՝ paitiragayami– նվեր, ընծա), քրիստոնեական գլխավոր աստվածապաշտական արարողությունը, Հաղորդության խորհրդի ծեսի և արարողությունների ամբողջական մշակված համակարգը: Պատարագը տարբեր ձևերով ընդունված է քրիստոնեական  բոլորդավանանքներում: Քրիստոնեական ներկայիս ըմբըռնմամբ՝ զոհ, զոհաբերություն նշանակությամբ, գործածական է դարձել II դ-ից սկսած և նշանակել է մարդկության փրկության համար Հիսուս Քրիստոսի զոհաբերումը՝ պատարագվելը խաչի վրա: Պատարագի հունարեն անվանումը՝ «լիտուրգիա» (ընդհանուր, ժողովրդական գործ, ընդհանուր ծառայություն), սկզնական  շրջանում չի ունեցել հոգևոր իմաստ, այլ պարզապես մատնանշել է Աթենքում ընտրված անձի կողմից ժողովրդին մատուցված ընդհանուր ծառայությունը: Այդ բառն ավելի ուշ շրջանում մուտք է գործել ծիսակրոնական կյանք և գործածվել կրոնական արարողությունների պարագայում: Քրիստոնեական շրջանում այն արդեն նշանակել է երկու իրողություն. 1. կրոնական արարողությունների ընդհանուր անվանումը և 2. արարողություններից մեկը, որի առանցքը կազմում է Հաղորդության խորհուրդը: Ներկայումս քրիստոնյա եկեղեցին Պատարագ եզրը լայն առումով օգտագործում է արտահայտելու համար Հաղորդության արարողությունը (առավելապես գործածվում է արևելաքրիստոնեական ուղղափառ եկեղեցիներում): Արևելաքրիստոնեական  ուղղափառ եկեղեցիները Պատարագը բառն օգտագործում են նույն իմաստով, ինչ՝ «մեսսան» Արևմուտքում: Նրանց համար Պատարագը միասնական արարողություն է և ոչ մտերմիկ հանգամանք. պատարագիչ քահանայից բացի լիարժեք և ընդունելի է համարվում հավատացյալ ժողովրդի մասնակցությունը և,ի տարբերություն Կաթոլիկ եկեղեցու, մերժվում թիվ կամ անձայն Պատարագը:

Պատարագի հիմքում ընկած է Հաղորդության խորհուրդը. գլխավոր պահը հավատացյալների հաղորդությունն է Հիսուսի մարմնին և արյանը, նվիրաբերումը, ընծայաբերումը, վերաբերումը (անաֆորա), սակայն Պատարագը Հաղորդության ժամանակ կատարվող ծեսն է և ոչ թե բուն Հաղորդությունը: Պատարագի ընթացքում Հիսուսի մարմնի և արյան հաղորդությամբ հոգևոր, իրական միավորում է տեղի ունենում հավատացյալների միջև և Հիսուսի հետ, և դրանով իսկ բովանդակում քրիստոնեական եկեղեցու գլխավոր  գաղափարն ու նպատակը՝ հայտնությունն ու իրականացումը Աստծո նոր ժողովրդի միավորության՝ Քրիստոսով և հանուն Քրիստոսի. «...Հիսուս մեռնելու էր... ոչ միայն ազգի համար, այլ՝ որպեսզի նաև Աստծու ցրված որդիներին ի մի հավաքի»  (Հովհ. 11.51–52):

Քրիստոնեական եկեղեցում կատարվող Պատարագը  անարյուն զոհ կամ ընծա է և կոչվում է անարյուն Պատարագ՝ ի տարբերություն Հին ուխտի շրջանի՝ կենդանիների արյան հեղումով կատարվող պատարագ-զոհաբերությունների (ողջակիզում, մեղքերի, փրկության կամ խաղաղական զոհաբերություններ, որոնք Հիսուսի զոհագործության նշանակներն էին), և, գլխավորը՝ Հիսուս ինքը մեկ անգամ և մեկընդմիշտ պատարագվեց՝ Գողգոթայի խաչի վրա հեղելով իր անմեղ և սուրբ արյունը՝ իբրև հավիտենական պատարագ: Անարյուն պատարագը մարդկության մեղքերի համար Հիսուսի թափած արյան և կատարած Փրկագործության խորհրդի հիշատակությունն ու շարունակությունն է: Պատարագի խորհրդակատարության ժամանակ ամեն անգամ Հիսուսը դարձյալ ինքն իրեն է մատուցում, բայց քահանայի ձեռքով՝ անարյուն և խորհրդավոր կերպով՝ սրբագործված հացի ու գինու միջոցով: Արարողության ընթացքում կարդացվող աղոթքների, քարոզների, սուրբգրային ընթերցումների, երգվող շարականների, սրբասացությունների և կատարվող ծեսերի միջոցով պատմվում են Քրիստոսի Մարդեղությունը, խաչելությունը, քավչարար մահը, հրաշափառ Հարությունը, մշտնջենական բարեխոսությունը և Երկրորդ գալուստը:

Պատարագը, որպես Հաղորդության խորհրդի արարողություն, հաստատել է Հիսուս Քրիստոսը Վերնատանը, Վերջին ընթրիքի ժամանակ: Առաքյալների ժամանակ պատարագը միացած էր սիրո (համայնական) ճաշի կամ ագապեի հետ: Եկեղեցին Վերջին ընթրիքի ծեսը հավերժացրել է ոչ միայն որպես սիրո ճաշ, այլև հատկապես՝ «գոհություն» կամ զոհաբերական արարողություն:

Հաղորդությունը, որ իրականանում է հացի և գինու՝ Քրիստոսի մարմնի և արյան ճաշակումով, հետագայում իր մեջ ընդգրկել է զոհաբերության գաղափարը: Քրիստոսի մարմինն ու արյունը տրվել են զոհաբերության միջոցով, և դրա հիշատակն ունեցել է զոհաբերական բնույթ: Դեռևս II դ. Հուստինոս Վկան Հաղորդությունն անվանել է զոհաբերություն: Վերջին ընթրիքի զոհաբերական բնույթն էլ, որպես Աստծուն ուղղված և նվիրված մի կերակուր (որի նպատակն էր դրա միջոցով հաղորդակցություն հաստատել Աստծո հետ), «պատարագ» բառը վերագրել է Հաղորդության ծեսին: Պատարագի ժամանակ Սուրբ Հոգու ներգործությամբ հացի և գինու փոխակերպված Հիսուսի մարմինն ու արյունը պատարագիչ քահանայի ձեռքով հավատացյալների կողմից ընծայվում, պատարագվում, նվիրվում, զոհաբերվում է Հայր Աստծուն՝ մեղքերի քավության համար:

Այդ առիթով նաև գոհություն և փառաբանություն է մատուցվում Աստծուն ու շնորհներ խնդրվում ներկաների համար: Պատարագի ընթացքում, սրբագործման պահին, հացն ու գինին խորհրդավոր, անճառելի կերպով փոխակերպվում են Քրիստոսի ճշմարիտ մարմնի և արյան: Հայ եկեղեցու վարդապետներն ասում են, որ հացը և գինին «փոխվում են», «փոխակերպվում են», «անդրակերպվում են», իսկ Ներսես Լամբրոնացին գործածում է նաև «հոգիացում» եզրը: Թե ինչպես է փոխակերպումը, հոգիացումը, անդրակերպումը տեղի ունենում՝ «խորհուրդ խորին» է, անքննելի ու անբացատրելի և ըմբռնելի է միայն հավատով:

Ըստ Գրիգոր Տաթևացու՝ հացն ու գինին, ըստ ձևի մնալով նույնը, ստանում են նորզորություն, որով նրանց մեջ Սուրբ Հոգու ներգործությամբ, խորհրդավոր կերպով հաստատվում է Քրիստոսի մարմնի և արյան իսկությունը: Արևելաքրիստոնեական  ուղղափառ եկեղեցիները (այդ թվում և Հայ եկեղեցին) հացի և գինու մեջ Քրիստոսի իրական ներկայությունն են տեսնում, ուստի մերժում են գոյափոխության՝ նյութի փոփոխությունը մեկ այլ գոյացության (տրանսսուբստանցիացիա) կաթոլիկ. գաղափարը: Ըստ Ներսես Լամբրոնացու՝ «նիւթոյն ոչինչ լինի այլայլութիւն կամ առաւելութիւն, այլ միայն՝ զի իմանալի զօրութիւն ընկալավ»:

Թեև պատարագի արարողությունը ժամանակի ընթացքում փոխվել ու հարստացել է նոր տարրերով ու ծեսերով, սակայն խորհրդի էությունը և նրա ավետարան. հիմքը մնացել են անփոփոխ:

Հիմքը նորկտակարանային Վերջին ընթրիքի «գոհության» (Հաղորդության) կամ «գոհություն մատուցելու» արարողությունն է: Նորկտակարանային ժամանակներում առկա էին պատարագի էական տարրերի մեծ մասը՝ Ս. Գրքի ընթերցում, սաղմոսների և հիմների օգտագործում, քարոզներ, աղոթքներ, նվիրաբերում, Հաղորդություն ևն: Դրանք գրի են առնված Գործք առաքելոցում և առաքելական թղթերում (Գործք 2.42, 20.7, Ա Կորնթ. 11.4, 5, 20, 13.23, Եբր. 10.25 ևն), որոնք, հիմնված լինելով Վերջին ընթրիքի իրողության վրա, միացած էին հրեական Զատկի (Պասեքի) ծիսաարարողակարգին (իր որոշակի տարբերություններով հանդերձ): Այդ մասին է վկայում «Առաքելական սահմանումներ» կոչված գրքի (III դ., խմբագրվել IV դ. 2-րդ կեսին, վերջնական տեսքի բերվել V դ. սկզբին) 8-րդ գլխում պահպանված սկզբնական պատարագ: Այն առաքյալներն են ավանդել նորահաստատ եկեղեցուն, որտեղ էլ գրի է առնվել:

Պատարագի նախնական տարրերը՝ հավաքույթներին առաքյալների նամակների ընթերցումը (Ա Թեսաղ. 5.27, Կողոս.4.26), «խաղաղության համբույրը»  (Ա Թեսաղ. 5.26, Ա Կորնթ. 16.20, Բ Կորնթ. 13.12, Ա Պետ.5.14), նվիրատվություն տալու ավանդույթը (Ա Կորնթ. 16.1, Բ Կորնթ. 8.9), Պողոսի թղթերի և Հովհաննեսի Հայտնության զոհաբերական լեզուն ևն, դարձել են հետագա պատարագի արարողությունների կարևոր հատվածները: Քրիստոնյաների կողմից I–II դդ. կատարվող պատարագի արարողության կարգը նկարագրել են I–II դդ. հեղինակներ Կղեմես Հռոմեացին (Հռոմայեցի), Իգնատիոս Անտիոքացին, Հուստինոս Վկան, Իրենեոս Լուգդոնացին, Աթենագորաս Աթենացին և ուր.: Ըստ Հուստինոս Վկայի, II դ. ագապեն արդեն անջատվել էր Հաղորդությունից և վերածվել նվիրատվության սովորության՝ կարիքավորների համար ողորմություն հավաքելուն: III դ. սկզբին արդեն պատարագը  ձևով միատարր էր, միայն տարբեր՝ մանրամասնությունների մեջ: Գոյություն է ունեցել որոշակի և համասեռ ծես, աղոթքները կրկնվել են այնքան, մինչև որ անփոփոխ տեսք են ընդունել: Հատուկ ընդհանուր թեմաները դարձել են հաստատուն՝ ինչպես գոհության աղոթքը, բոլոր մարդկանց թողությունը և հավատքի խոստովանությունը: Հաղորդությունն ստացել է ընդհանուր ձև, այսինքն ունեցել է երկու կարևոր մաս՝ ա. «խոսքի ծես» կոչվող նախապատրաստական արարողությունը և բ. հիմնական արարողությունը, որը հետագայում կոչվել է անաֆորա:

Առաջին դարերի սաղմնային ծեսերն աստիճանաբար բյուրեղացվել և IV դ. վերածվել են ուրույն պատարագների՝ տարբեր եկեղեցիներում: Տեղական եկեղեցական ավանդությունները ձևավորվող պատարագի ծեսի մեջ առաջ են բերել որոշ առանձնահատկություններ, որոնք թեև խորքում եղել են նույնը և նման ընդհանուր գծերով, սակայն տարբերվել են մանրամասների մեջ: «Առաքելական սահմանումների» պատարագից, որ Հաղորդության խորհրդի արարողությունը նկարագրող եկեղեց. ամենահին ամբողջական կանոնն է, սկիզբ են առել միմյանցից ծեսերով տարբերվող եկեղեցիների պատարագները կամ պատարագի տարբերակները՝ Երուսաղեմ-Անտիոքի, Ասորիքի, Արլ. ասորական եկեղեցու, Ալեքսանդրիայի, Կապադովկիայի, Կ. Պոլսի, Հս. Աֆրիկայի եկեղեցու, Հռոմի ևն: Առաջին երեք դարերի միասեռ պատարագի ձևն աստիճանաբար հիմք է դարձել չորս մեծ կամ մայր (Երուսաղեմ-Անտիոքի, Ալեքսանդրիայի, Հռոմի և Գաղղիայի ծեսերը) Պատարագների համար, որոնցից էլ առաջացել են բոլոր մյուսները: Համաձայն ավանդության, որն ընդունում են բոլոր եկեղեցիները, պատարագի առաջին կազմողները եղել են Երուսաղեմի առաջին եպիսկոպոս Հակոբոս Տյառնեղբայր առաքյալը (Երուսաղեմ-Անտիոքի եկեղեցիների պատարագ) և Մարկոս ավետարանիչը (Ալեքսանդրիայի եկեղեցու պատարագ): Հայոց պատարագի ակունքները սերում են Երուսաղեմ-Անտիոքի, Ալեքսանդրիայի և Հռոմի ծեսերից, առավելապես՝ Երուսաղեմ-Անտիոքյան պատարագից: Հայ գրերի գյուտից հետո հայերեն է թարգմանվել Բարսեղ Կեսարացու համառոտ կամ «կապադովկյա» պատարագ, որը ծագումով անտիոքյան էր և գործածվել է Հայ եկեղեցում իբրև տիրապետող պատարագ. մինչև V դ. վերջը (բարսեղյան ընդարձակ կամ «բյուզանդական» պատարագ թարգմանվել է IX դ. 2-րդ կեսին): Բարսեղյան պատարագ հայերեն ձեռագրերում հայտնի է Գրիգոր Ա Լուսավորչի անունով (այդ պատարագը Գրիգոր Ա Լուսավորիչն է Կեսարիայից Հայաստան բերել և դարձրել կիրարկելի): Այնուհետև Հայ եկեղեցում ի հայտ են եկել նոր անուններով Պատարագներ, որոնք հետզհետե մոռացության են մատնել բարսեղյան պատարագը: Այդ պատարագները, որոնք մեզ են հասել Գրիգոր Ա Լուսավորչի, Սահակ Ա Պարթևի, Աթանաս Ալեքսանդրացու, Կյուրեղ Ալեքսանդրացու անուններով, իրականում Գրիգոր Նազիանզացու գործերն են (ենթադրվում է, որ թարգմանել է Հովհաննես Ա Մանդակունին): Հայ եկեղեցում գործածվել է նաև Հովհան Ոսկեբերանի Պատարագը, որը շատ նման է բարսեղյան Պատարագին և կիրառվում է գլխավորապես Հույն եկեղեցում: Նազիանզյան Պատարագներից Հայոց մեջ հատկապես գործածական (մինչև X–XI դդ.) և սիրված է եղել 378–381-ի ընթացքում գրվածը, որը հայտնի է Աթանաս Ալեքսանդրացու Պատարագ անունով: Հայոց Պատարագը հետագայում ենթարկվել է մի շարք փոփոխությունների և ստացել ներկայիս տեսքը: Հայոց Պատարագի կազմավորման գործում մասնակցություն են ունեցել Գրիգոր Ա Լուսավորիչը, Սահակ Ա Պարթևը, Հովհաննես Ա Մանդակունին, Հովհաննես Գ Օձնեցին, Խոսրով Անձևացին, Գրիգոր Նարեկացին, Ներսես Շնորհալին, Ներսես Լամբրոնացին, Խաչատուր Տարոնացին: Պատարագի ամբողջ. մեկնություններ են գրել Խոսրով Անձևացին, Ներսես Լամբրոնացին, Հովհաննես Արճիշեցին (Ոսպնակեր) և ուր.: Պատարագի ծիսակարգն ամփոփվ ած է Պատարագամատույց գրքերում (տես Խորհրդատետր-Պատարագամատույց):

Հայոց Պատարագը բաղկացած է չորս հիմնական մասերից, որոնք միասին կազմում են մեկ ամբողջություն: Դրանք են՝ Պատրաստություն, Երախայից (չմկրտվածների) Պատարագ կամ պաշտոն Ճաշու, Հավատացելոց կամ Բուն Պատարագ և Օրհնություն կամ Արձակում: Պատարագի արարողությունն իրականացնում են պատարագիչ քահանան, սարկավագը և դպիրները:

Քահանան Պատարագ մատուցողն է՝ խորհրդակատարը, պատարագիչը: Նա ժողովրդի ներկայացուցիչն է Աստծո ս. Սեղանի առջև, միաժամանակ՝ ժողովրդի մոտ Քրիստոսի փոխանորդը. արտասանում է նրա խոսքերը և հավատացյալներին բաշխում Քրիստոսի մարմինն ու արյունը: Սարկավագը քահանայի անմիջական օգնականն է և Պատարագի ս. Սեղանի սպասավորը, պատարագիչ քահանայի և ժողովրդի միջնորդը: Նրա պարտականություններն են՝ խնկարկել, Ավետարան կարդալ, վերաբերում կատարել, ժողովրդի ուշադրությունը հրավիրել արարողության վրա, քահանայից օրհնություն հայցել ժողովրդի համար, ողջույնով Քրիստոսի հայտնության ավետիսը փոխանցել ժողովրդին, իսկ վերջում՝ հրավիրել Քրիստոսի մարմինն ու արյունը ճաշակելու: Դպիրների պաշտոնն է Պատարագի երգեցողությունները կատարել, կարդալ օրվա սաղմոսները, մարգարեական գրքերն ու առաքելական թղթերը:

Պատարագի ժամանակ գործածվող սպասքի ու զգեստների մասին: Պատրաստությունը սկսվում է ավանդատան մեջ քահանայի զգեստավորմամբ «Խորհուրդ խորին» շարականով, սաղմոսասացությամբ և աղոթքներով, ապա՝ խորանի առջև լվացումով, մեղքերի հրապարակային խոստովանությամբ և խորան բարձրանալով: Ավարտվում է թափորով, խնկարկությամբ և օրհնություններով: Երախայից Պատարագը կամ Ճաշու արարողությունը սկսվում է թափորից հետո քահանայի խորան բարձրանալով և «Օրհնեալ թագաւորութիւնն Հօր և Որդւոյ...» աղոթքով: Կոչվում է Ճաշու արարողություն կամ պաշտոն Ճաշու, որովհետև կազմում է ժամերգության մասերից մեկը (Ճաշու) և կատարվում է նաև հասարակ օրերին: Այս մասում արտասանվում է Հավատո հանգանակը, որից հետո քահանան կարդում է Գրիգոր Ա Լուսավորչին վերագրվող «Իսկ մեք փառաւորեսցուք...»-ը: Երախայից Պատարագը շարունակվում է մինչև այն պահը, երբ սարկավագը ազդարարում է. «Մի՛ ոք յերախայից, մի՛ ոք իթերահաւատից և մի՛ ոք յապաշխարողաց և յանմաքրից մերձեսցի յաստուածային խորհուրդ»: Հնում սարկավագի այս խոսքերից հետո չմկրտված նորադարձները (երախաները), ապաշխարանքի մեջ եղող մեղավորները, թերահավատներն ու մեղքերից չմաքրվածները դուրս են եկել եկեղեցուց և աղոթել գավթում, որովհետև հաջորդ՝ Հավատացելոց Պատարագին կարող են մասնակցել միայն այն հավատացյալները, ովքեր մկրտված են և ապաշխարությամբ նախապատրաստված՝ ընդունելու հաղորդությունը:

Հավատացելոց Պատարագը սկսվում է ընծայի վերաբերումով, այսինքն՝ սարկավագը խորանի աջակողմյան խորհրդանոցից ընծան (հացն ու գինին) և սկիհը վերցնում ու բերում է՝ շրջանցելով ս. Սեղանը, իսկ երբ վերաբերման թափորը հասնում է ս. Սեղանի առջև, քահանան խնկարկում է սրբությանը, և սարկավագը սկիհը հանձնում է քահանային՝ ասելով. «Սա ինքն է Թագաւոր Փառաց»: Հավատացելոց կամ Բուն Պատարագի ընթացքում է, որ տեղի է ունենում սրբագործումը հացի և գինու, որոնք Ս. Հոգու ներգործությամբ փոխակերպվում են Քրիստոսի ճշմարիտ մարմնի ու արյան՝ ի հաղորդություն հավատացյալների:

Պատարագի չորրորդ մասը՝ Օրհնությունը կամ Արձակումը, գոհաբանական և վերջին օրհնությունից հետո ժողովրդի արձակումն է: Եկեղեցուց դուրս գալու ժամանակ հավատացյալներին տրվում է մաս՝ օրհնված հաց, որը սիրո ճաշի կամ ագապեի հիշատակն է:

Պատարագը հայ մասնագիտացված մոնոդիական երգարվեստի հնագույն ժանրերից է, որն իր արտասանվող ու երգվող հատվածներով մտահղացված է որպես ամբողջական  եկեղեցածիսական ստեղծագործություն: Ժամանակի ընթացքում հարստացվել է (նախապես կարդացվող որոշ հատվածների եղանակավորում), նոր երգերով լրացվել, վերախմբագրվել: Այդ գործում նշանակալից դեր է կատարել Ներսես Շնորհալին:

Խազերով գրված Պատարագի առանձին պատառիկներ պահպանվել են XI–XII դդ-ից, ամբողջությունը՝ XIII դ-ից գրառված Մանրուսման գրքերում և այլ ժողովածուներում: Խազերը գործածությունից դուրս գալուց հետո, բանավոր հաղորդվելով, Պատարագի երաժշտությունը կրել է փոփոխություններ, գոյացել են այլևայլ տեղային տարբերակներ:

Պատարագի երգերը վերստին գրառելու մի շարք փորձեր են եղել. առավել ամբողջականն ու արժանահավատը Ն. Թաշճյանի գրառումն է (նոր հայկական ձայնագրությամբ, հիմնականում՝ Հայոց կաթողիկոս Գևորգ Դ Կոստանդնուպոլսեցու երգածից, գրառմանը մասնակցել է նաև Մ. Եկմալյանը), որը հրատարակվել է 1874-ին և 1878-ին, Վաղարշապատում՝ «Ձայնագրեալ երգեցողութիւնք սրբոյ Պատարագի» վերնագրով: Երկրորդ, լրացված հրատարակությունը պարունակում է Պատարագի բուն երգերը, սրբասացությունները, մեղեդիները, տաղերը ևն, նաև՝ նշումներ առոգանությամբ կատարվող հատվածների (սաղմոսներ ևն) մասին. գրված է չորս տարբերակ, հատկացված կիրակի կամ լուր (հասարակ) օրերին, եկեղեց. հատուկ տոներին ևն: Բուն Պատարագի երգերը, նրա տեքստային բովանդակության հիմնական բաժիններին համապատասխան, խմբվում են չորս գլավոր եղանակների շուրջ՝ «Սուրբ Աստուած», «Սուրբ, սուրբ»,  «Հայր մեր» և «Միայն սուրբ», որոնց ելևէջները ներթափանցում են համապատասխան բաժինների այլ երգերում, քարոզներում, աղոթքներում, մաղթանքներում: Որոշ երգեր ներկայացված են երկու կամ ավելի տարբերակով, կան նաև «անկախ» եղանակներ, ինչպես, օր., բազմաթիվ «Տէր, ողորմեա»-ները:

Իրենց ոճական-գեղարվեստական արժանիքների շնորհիվ ներկայումս ընդունված են Մ. Եկմալյանի (հրտ. 1896, Լայպցիգ-Վիեննա) և Կոմիտասի (հրտ. 1933, Փարիզ) բազմաձայն Պատարագները, որտեղ, ընտրությամբ և խմբագրելով, օգտագործված են Ն. Թաշճյանի գրառած եղանակն երը, և հավելված են Էջմիածնում պահպանված այլևայլ հատվածներ:

Հայ եկեղեցում Պատարագը մատուցվում է մեկ խոր անի վրա և մեկ պատարագիչի միջոցով: Կաթոլիկ եկեղեցին, խորանների քանակին հավասար հոգևորականների է թույլատրում Պատարագ մատուցել: Հայ եկեղեցում նույն օրը նույն քահանայի կողմից Պատարագ  չի կրկնվում, Կաթոլիկ եկեղեցում օրվա ընթացքում մի քանի Պատարագ կարելի է մատուցել: Պատարագ մատուցելու տեղը եկեղեցին է կամ էլ օրհնված մատուռները, որոնք ունեն օրհնված սեղաններ:

Հայաստանում I–IV դդ. Պատարագ է մատուցվել և՛ կիրակի, և՛ շաբաթվա այլ օրերին: Բացի կիրակիից պատարագելի են համարվել ուրբաթ օրերը, ինչի մասին վկայում են Մովսես Խորենացին և Հովհաննես Ա Մանդակունին: IV–V դդ. եղել են Պատարագի այլ օրեր՝ նվիրված առաքյալներին, մարտիրոսներին: Ըստ Փավստոս Բուզանդի, Հայոց կաթողիկոս Վրթանես Ա Պարթևը, երբ այցելել է որևէ տեղ, մատուցել է «զպատարագն օրհնութեան»: VI դ. Պատարագի 2 օր է եղել, սակայն ոչ թե ուրբաթն ու կիրակին, այլ շաբաթն ու կիրակին: IX–X դդ-ից սկսած Պատարագի օրերը շատացել են: Գրիգոր Տաթևացու, Զաքարիա Քանաքեռցու և այլոց վկայությամբ՝ պատարագել են նույնիսկ ամեն օր: Սակայն XV դ-ից ամենօրյա Պատարագները որոշ վայրերում դադարել են, իսկ ըստ Առաքել Դավրիժեցու, Սյունիքում՝ Հարանց անապատում XVII դ. Տերունի տոներից բացի պատարագել են միայն շաբաթ և կիրակի օրերին:

Ներկայումս Հայ եկեղեցում Պատարագ, որպես կանոն, կատարվում է կիրակի օրերին, նաև՝ շաբաթ օրերին և սրբերին նվիրված հիշատակության օրերին: Սովորաբար Պատարագը մատուցվում է առավոտյան ժամերին, բայց Ս. Ծննդյան և Զատկի Ճրագալույցին՝ նաև երեկոյան: Ավագ հինգշաբթի օրը (տես Ավագ շաբաթ) Պատարագ մատուցվում է ճաշից հետո, որովհետև Վերջին ընթրիքն այդ ժամին է կատարվել: Պատարագի համար կան նաև արգելված օրեր: Այսպես, Առաջավորաց պահքի հինգ օրերին և Մեծ պահքի հասարակ օրերին (ոչ շաբաթ և կիրակի) Հայ եկեղեցում Պատարագ չեն կատարում: Բացառություն են կազմում Երուսաղեմի և Բեթղեհեմի սրբավայրերը, որտեղ Պատարագ կատարվում է ամեն օր, բացի Ավագ ուրբաթից և Բուն Բարեկենդանի երկուշաբթի օրվանից: Այսպես, Երուսաղեմի Ս. Հարություն տաճարում ամեն գիշեր ժ. 12-ից մինչև առավոտյան 7-ը նախ՝ հույները, ապա՝ հայերը, հետո կաթոլիկները Պատարագ են մատուցում Քրիստոսի Ս. Գերեզմանի վրա: Ամեն օր հաջորդաբար հայերն ու հույները Պատարագ են մատուցում նաև Բեթղեհեմի Ս. Ծննդյան տաճարում, Գեթսեմանիի Ս. Աստվածածին եկեղեցում գտնվող Ս. Կույսի գերեզմանի վրա:

Աղբյուրը՝  «Քրիստոնյա Հայաստան» հանրագիտարան. գլխ. խմբ. Հովհ. Այվազյան, Հայկական հանրագիտարան հրատ., Երևան, 2002, 847-852: