• Նորություններ
• Հղումներ
• Գործընկերները
• Կայքի Քարտեզ

ՄԱՐԻԱՄ ԱՍՏՎԱԾԱԾԻՆԸ ՀԱՅՐԱԽՈՍԱԿԱՆ ԱՎԱՆԴՈՒԹՅԱՆ ՄԵՋ: Առաքելական շրջանից հետո, սկսած II դ-ից, Մարիամ Աստվածածնի՝ որպես Փրկչի մոր և Փրկչի տնօրինական գործուն եության մասնակցի, նրա հավիտենական կուսության և ապագա Վերափոխման վերաբերյալ հարցերը խորհրդածության առարկա են դարձել հայրախոսական ավանդության մեջ: Ուշագրավ են Իգնատիոս Անտիոքացու (մահ. 113/117) թղթերում (նամակներում) արտահայտված մտածումներն առ Մարիամ Աստվածածին, որպես Դավթի թագավոր. սերնդին պատկանող Կույսի և որպես սուրբ ընդունարան Աստվածության՝ Մայրն Աստծո Որդու: Եվա–Մարիամ Աստվածածինը հանդիպադրումն է առկա Հուստինիոս Վկայի (մահ. մոտ 165) «Երկխոսություն Թրիփոն հրեայի հետ» գրության մեջ. ինչպես որ նախամոր՝ Եվայի պատվիրանազանցության (անհնազանդության) պատճառով մարդկությունը ընկավ մահվան անեծքի տակ, այնպես էլ Մարիամ Աստվածածնի ի սուրբ հնազանդությամբ՝ գտավ կյանք՝ հանձին Հիսուս Քրիստոսի: Իրենիոս Լուգդոնացին (II դ.) իր «Ընդդեմ հերետիկոսությունների» գրվածքում հաստատագրել է, որ Մարիամ Աստվածածինը, ծնելով Հիսուսին, մարդկությանը վերադարձրել է աստվածային շնորհին՝ հավիտենական կյանքին: Իրենիոս Լուգդոնացին կոչվել է «Աստվածամոր առաջին աստվածաբանը»: Կղեմես Աղեքսանդրացին խոսել է Մարիամի աստվածային մայրության և մշտնջենական կուսության մասին՝ ոչ միայն Հիսուսի ծննդից առաջ, այլև՝ ծննդից հետո: Մեկնելով Հայտնության գրքի 12-րդ գլուխը՝ հանգել է հետևության, որ այնտեղ նկարագրված Մարիամ Աստվածածնի և Մարիամի կերպարի միջոցով գծագրել է եկեղեցու դեմքը, նույն կերպարի մեջ միացնելով երկու Կույսերին և երկու Մայրերին՝ Մարիամին ու եկեղեցուն: Այսպիսով Մարիամ Աստվածածինը առաջին անգամ ընկալվում է նաև իբրև եկեղեցի: Որոգինեսի մեկնությունն երում (որոնք հայտնի են միայն լատ. թարգմանությամբ) ավանդաբար խոսվում է Մարիամ Աստվածածնի  աստվածաշնորհ կուսության մասին՝ հղիանալու ընթացքում, նաև Հիսուսին ծնելուց հետո: Ընդունված կարծիքի համաձայն՝ Որոգինեսն է առաջին անգամ գործածել Θεοτοvκος (Աստվածածին) եզրը: Որոգինեսն է առաջ քաշել Մարիամի՝ որպես կանանց վանականության (կուսակրոնության) գլուխն ու օրինակը լինելու գաղափարը: Հիպպողիտոս Բոստրացին (մահ. 236) «Հակոբի օրհնությունները», «Բերոնիմոսի դեմ» գրվածքներում անդրադարձել է նույն թեմաներին, իսկ Մարիամին կոչել «Ամենասրբուհի միշտ Կույս Մարիամ»:  Θεοτοvκος եզրն Արևմուտքում առաջին անգամ գործածել է Ամբրոսիոս Մեդիոլանցին (340–397): Նա առաջինն է ուրվագծել Քրիստոսի խորհրդավոր մարմնի (եկեղեցու) բոլոր անդամների հանդեպ Մարիամի հոգևոր մայրության ուսմունքը, որն իր կատարելությանն է հասել Օգոստինոս Երանելու (354–430) աշխատություններում: Ամբրոսիոս Մեդիոլանցին համարվում է «լատին մարեմաբանության հայրը»:

Մարիամ Աստվածածնին և ընդհանրապես մարեմաբանության խնդիրներին իրենց գրություններում անդրադարձել են Տերտուղիանոսը (160–222), Ալեքսանդր Ալեքսանդրացին (մահ. 326), Հերոնիմոս Երանելին (IV դ.), Եպիփան Կիպրացին, Պրոկղ Կոստանդնուպոլսեցին (V դ.), Տիմոթեոս Երուսաղեմացին (V դ.) և ուրիշներ:

IV դ. 1-ին կեսին Աստվածամայր և Աստվածածին եզրերը լայն տարածում են ստացել և գործածվել բոլորի կողմից: Սակայն այդ եզրերը հենց այդ շրջանում էլ դարձել են մեծ վիճաբանության առարկա, և հատկապես Անտիոքի աստվածաբանական  դպրոցի ներկայացուցիչները կասկածի տակ են առել Աստվածամայր կամ Աստվածածին եզրի ուղղափառությունը և սկսել գործածել «Քրիստոսածին» կամ «մարդածին» եզրը (տես Նեստորականություն): Կյուրեղ Ալեքսանդրացին անհաշտ պայքար է մղել Նեստորի ուսմունքի դեմ, իսկ 431-ի Եփեսոսի Գ տիեզերական ժողովը դատապարտել է Նեստորի վարդապետությունը, դավանել Մարիամին Աստվածածին ու Աստվածամայր և Մարիամի աստվածային մայրությունը հռչակել որպես քրիստոնեական հավատքի ճշմարտություն (դոգմա):

Հռոմի եկեղեցին, հիմնվելով Արմ. եկեղեցու հայրերի, հատկապես Օգոստինոս Երանելու, Իլդեֆոնսոս Տոլեդացու (VII դ.), Սոֆրոնիոսի (VII դ.), Անդրեաս Կրետացու (VIII դ.), Հովհան Դամասկացու (VIII դ.) աշխատությունների վրա, արդեն VII–VIII դդ. առաջ է քաշել անարատ հղության (Աննայից Մարիամի անարատ հղությամբ ծննդի) վարդապետությունը:

XII դ. Կաթոլիկ եկեղեցում հաստատվել է անարատ հղության տոն: Չնայած դոմինիկյանները չեն ընդունել այն և մերժել են այդ վարդապետության ուղղափառությունը, սակայն XIV դ. ինչպես անարատ հղության տոնը, այնպես էլ ուսմունքը, շնորհիվ ֆրանցիսկյանների, Կաթոլիկ եկեղեցում ստացել են համընդհանուր ճանաչում, իսկ 1854-ին Հռոմի պապ Պիոս IX-ը անարատ հղության վարդապետությունը հռչակել է Հռոմի կաթոլիկ եկեղեցու պաշտոնական  դոգմա: Համաձայն այդ վարդապետության, Մարիամն իր Աստված Որդու՝ Փրկչի աստվածային արժանիքների հեռանկարով, սրբությամբ զարդարված էր իր գոյության առաջին վայրկյանից, և ինչպես իր Որդին, նա ևս զերծ էր սկզբնական (ադամական) մեղքից:

Աստվածաբանական երկար քննարկումներից հետո Արևմուտքը եկել է այն եզրակացության, որ սկզբնական մեղքից Մարիամի վերապահումը ամենակատարյալ և ամենավսեմ իրականացումն է այն փրկության, որ պարգևել է մեզ Քրիստոսը: Օգոստինոսը հաստատում էր, որ բոլոր մարդիկ, նաև ամենասուրբ վարք ունեցողները, իրենց կյանքի ընթացքում գործել են ինչ-որ մեղք, բայց Ամենասրբուհի Մարիամը բացառություն է համընդհանուր օրենքի մեջ, որովհետև նրան տրվել է շնորհի մի այնպիսի գերառատություն, որով կարողացավ ամեն տեսակետով հաղթել մեղքին... «և լույս աշխարհ բերել նրան, ով մեղք չունեցավ»: Ըստ Օգոստինոսի, Աստվածամոր և մեղքի միջև անընդունելի, անըմբըռնելի և անմտածելի է որևէ հարաբերություն:

Արլ. ուղղափառ եկեղեցիները մերժում են անարատ հղության վարդապետությունը այն փաստարկված պատճառաբանությամբ, որ ինչը հատուկ է Աստծուն՝ Հիսուսին, տվյալ դեպքում՝ սկզբնական մեղքից զերծ լինելը, վերագրելի չէ մահկանացուներին, անգամ սրբերից առաջինին՝ Աստվածամորը:

Հայ մարեմաբանությունը սերտորեն կապված է քրիստոսաբանության հետ: Աստվածամոր կյանքն առնչվում է Քրիստոսի կյանքի և փրկագործության հետ: Աստվածածինը Տիրոջ Մարդեղությամբ մասնակից է դառնում Աստծո փրկության ծրագրին: Մարիամ Աստվածածինը «գործունյա նյութ է» դա նշանակում է, որ Տիրամայրը ոչ միայն Մարդեղության միջոց (գործիք) է, այլև՝ ուղղակի և դրական պայման: Հայ մարեմաբանության մեջ Մարիամ Աստվածածնի մայրությունն ունի երկու գլխավոր հանգրվաններ՝ հղացման պարագաներ և մայրության իրավունքներ: Այդ երկու իրողությունները Բանի Մարդեղության վավերացումն են: Բանի Մարդեղությունից է սկսվում մարդու փրկագործական ընթացքը:

Ուստի փրկագործական տնօրինության պայման հանդիսացող Աստվածամայրը դառնում է փրկագործության գործուն մասնակիցը: Մարիամի էությունը սահմանված է իր կուսական մայրությամբ և ոչ թե իր անարատ հղությամբ: Մարիամն Աստվածածին էր ընտրվել իր սրբության և բարոյական մաքրության համար:

Հղության ժամանակ Սուրբ Հոգին Մարիամին ազատել է իր մեղավոր բնությունից, որպեսզի Տիրոջը կրի շնորհի կատարելության մեջ: Մարիամի բարոյական սրբությունը շնորհի բերումով է էաբանական դարձել: Սուրբ Հոգին, Կույսի հղության հեղինակը լինելով, նաև նրա էաբանական մաքրագործման ու սրբացման հեղինակն է: Սուրբ Հոգու այդ ներգործությամբ է Մարիամը անարատ և ոչ թե ծնունդով (հղությամբ): Իր շնորհական ազդեցությամբ Մարիամը վերացնում է նախամայր Եվայի վրա ծանրացած անեծքը՝ դառնալով բոլոր «ողջերի» ճշմարիտ մայրը (Եպիփան Կիպրացի): Մարիամ Աստվածածնին վերապահված այս կարևորագույն առաքելությունը և բացառիկ շնորհը նրան գերադաս են դարձնում նույնիսկ հրեշտակների և քերովբեների նկատմամբ, որոնք անկարող են ըստ պատշաճի գովերգել Մարիամի մայրությունը: Դա աշխարհը վերափոխող, տիեզերքը փրկագործող մայրություն է:

Հայ մարեմաբանության սկզբունքներն են. Մարիամի աստվածային մայրության, նրա հավիտենական կուսության (Գրիգոր Տաթևացին, խոսելով Աստվածամոր հավիտենական կուսության մասին, վկայակոչում է Եզեկիելի մարգարեությունը.

«Այդ դուռը փակ է մնալու ու չի բացվելու,նրանով ոչ ոք չի անցնելու, որպեսզի Իսրայելի Տեր Աստվածը մտնի այդտեղով: Այն փակ է լինելու, որովհետև առաջնորդ իշխանն է ներսում նստելու՝ Տիրոջ առաջ հաց ուտելու համար»,  Եզեկիել 44.2–3), Աստվածածնի սրբության և մաքրության, Տիրոջ առջև նրա բարեխոսական միջնորդության ընդունումը:

Մարիամի կուսությունը, սակայն, դիսկուրսիվ տրամաբանության համար պարադոքսալ կերպով կապվում է հարսնության, ամուսնության հետ: Այս միտքը շեշտվում է Գրիգոր Նարեկացու «Պսակ կուսութեան մաքուր հարսնութեան» բնորոշումով, որն իր դավանական ենթիմաստով ուղղված էր թոնդրակեցիների դեմ:

Նրանք մերժելով եկեղեց. ամուսնությունը՝ թույլ են տվել «արհամարհանք ամուսնության պսակի նկատմամբ, որ Տերն ինքը հրաշագործությամբ և մարդն Աստվածածնով հարգեց ու Պատվեց»:  Մարիամի կուսության հետ անխզելիորեն կապված է նրա սրբությունը: Աստվածաբանական  գրականության մեջ այն հայտնի է «կատարսիսի տեսություն» (առաջ է քաշել Գրիգոր Նազիանզացին) անվամբ: Համաձայն այդ տեսության Քրիստոսը ծնվել է Սուրբ Հոգու կողմից նախամաքրված (προκαθαρθειτης) Կույսից՝ մարմնով և հոգով: Սրբության, անարատ հղության մասին խոսող «նախամաքրված» եզրը, հակառակ իր երկդիմի բնույթի, Հայ եկեղեցու մարեմաբանության մեջ արժանացել է միանշանակ մեկնաբանության: Այսպես, Ներսես Շնորհալին Մատթեոսի Ավետարանի իր մեկնությունում ասում է, թե «Հոգին... մաքրեց Կույսին ամեն տեսակ մարմնական կրքերից»:  Հաստատելով այս միտքը՝ Իգնատիոս Սևլեռնեցին (XIII դ.) Ղուկասի Ավետարանի իր մեկնությունում գրում է. «Սկզբից Հոգին հանգչում է Կույսի մեջ և նրան սրբում ամեն տեսակ մարմնական ցանկությունն երից»: Այսպիսով Հայ եկեղեցին, ցուցաբերելով պատշաճ զգուշավորություն, «նախամաքրված» եզրը բացառապես կապել է Սուրբ Հոգու ներգործելուց և Մարիամ Աստվածածնին ադամական մեղքից մաքրագործելուց հետո Բանի անապական մարմնացումը նախապատրաստող իրողության հետ:

Ընդհանուր մարեմաբանության մեջ արծ արծված թեմաներից է Աստվածամոր կրած յոթ գլխավոր ցավերը կամ վերքերը: Առաջին ցավը Տիրամայրը կրել է, երբ Սիմեոն ծերունին մարգարեացել է. «Իսկ քո [Մարիամի] հոգու միջով էլ սուր պիտի անցնի, որպեսզի բազում սրտերի խորհուրդներ հայտնի դառնան» (Ղուկ. 2.35): Երկրորդը Մարիամի Եգիպտոս փախչելն էր՝ մանուկ Հիսուսին Հերովդես թագավորի դաժանությունից փրկելու համար:

Երրորդը տասներկու տարեկան Հիսուսին Տաճարում կորցնելն էր: Չորրորդ ցավը Աստվածամայրն ապրել է, երբ Հիսուսին դատապարտել են, և որդին խաչն ուսերին առած բարձրանում էր Գողգոթա լեռը: Հինգերորդ վերքը Աստվածամայրը ստացել է, երբ Որդուն խաչել են: Վեցերորդ ցավը Կույս Մարիամը կրել է, երբ Հիսուսը հոգին ավանդել է, տեգով խոցել են նրա կողը և մարմինը խաչից իջեցրել: Յոթերորդ անգամ Տիրամոր սիրտը խոցվել է իր Որդու թաղման ժամանակ:

Մարիամ Աստվածածնին նվիրված տոները հաստատվել են V դ-ից սկսած: Հայկական ծեսում չորեքշաբթին Մարիամ Աստվածածնին նվիրված օրն է, որովհետև, ավանդության համաձայն, ինչպես Եվայի անհնազանդությունը, այնպես էլ դրա ժխտումը հանդիսացող Տիրամոր Ավետումը եղել է չորեքշաբթի (չորեքշաբթին Հայ եկեղեցում պահոցօր է): Հայ եկեղեցին Աստվածամոր հիշատակի համար սահմանել է 7 տոն (տես Աստվածածնի տոներ), որոնցից Վերափոխումն ս. Աստվածածնին Հայ եկեղեցու հինգ Տաղավար տոներից է:

Մարիամ Աստվածածնին նվիրված՝ մարեմական գրություններ (ճառ, մեկնություն, ներբող, տաղ ևն) ունեն Պետրոս Սյունեցին, Թեոդորոս Քռթենավորը, Գրիգոր Նարեկացին, Ներսես Լամբրոնացին, Գրիգոր Տաթևացին, Առաքել Բաղիշեցին և ուրիշներ: Մովսես Խորենացին իր «Պատմութիւն սրբուհւոյն Աստուածածնի և պատկերի նորա» (1994) գրվածքում անդրադարձել է  Մարիամ Աստվածածնի ազգաբանությանը, մեկնաբանել նրա կենսագրության առանձին դրվագներ, շարադրել Աստվածածնի պատկերի պատմությունը:

Ըստ պատմահոր, «ի փայտն նկարեալ» Աստվածածնի պատկերը Հովհաննես առաքյալի գործն է, որը Բարդուղիմեոս առաքյալը բերել էր Հայաստան՝ Անձևացյաց երկիր և Դարբնաց քար կոչված վայրում, Անահիտ դիցուհու մեհյանի տեղում հիմնել Ս. Աստվածածին եկեղեցին:

Գրիգոր Նարեկացին իր «Մատյան ողբերգության» պոեմում Մարիամ Աստվածածնին անվանում և բնութագրում է որպես «Մարմնատեսիլ քերովբէ», «Եդեմ շնչական», «Ծառ կենացն անմահից՝ բոցեղեն սրովն պարունակեալ»,  «Հանգստեամբ Հոգւոյն հանդերձեալ և մաքրագործեալ», «Խնամակալ Բարեխոս», «Ողջացուցիչ երկանցն Եվայի», «Տաճար երկնային», «Աղախին աստուծոյ և մայր», «անարատ»՚, «երջանիկ», «բարեշնորհ» ևն:

Հայաստանում բազմաթիվ են Աստվածածին անունով եկեղեցիներն ու սրբավայրերը: Շիրակի թեմի առաջնորդանիստ եկեղեցին (Գյումրիում) կոչվում է Ս. Աստվածածին Յոթ վերք եկեղեցի (1843–56): Հայ եկեղեցու Մայր տաճարը՝ Ս. Էջմիածինը, օծված է հանուն Մարիամ Աստվածածնի: Մարիամ Աստվածածնի հետ են կապված բազում հրաշքներ ու հայտնություններ: 

                  Քյոսեյան Հ., Ղազարյան Ա., Արևշատյան Ա., Ղազարյան Վ. 

Աղբյուրը՝  «Քրիստոնյա Հայաստան» հանրագիտարան, գլխ. խմբ. Հովհ. Այվազյան, Հայկական հանրագիտարան հրատ., Երևան 2002, էջ 702-705: